Saṃvegotpattirnāma tṛtīyaḥ sargaḥ
Technical Details
CANTO III
tataḥ kadācinmṛduśādvalāni
puṃskokilonnāditapādapāni|
śuśrāva padmākaramaṇḍitāni
gītairnibaddhāni sa kānanāni||1||
śrutvā tataḥ strījanavallabhānāṃ
manojñabhāvaṃ purakānanānām|
bahiḥprayāṇāya cakāra buddhi-
mantargṛhe nāga ivāvarūddhaḥ||2||
tato nṛpastasya niśamya bhāvaṃ
putrābhidhānasya manorathasya|
snehasya lakṣmyā vayasaśca yogyā-
mājñāpayāmāsa vihārayātrām||3||
nivartayāmāsa ca rājamārge
saṃpātamārtasya pṛthagjanasya|
mā bhūtkumāraḥ sukumāracittaḥ
saṃvignacetā iti manyamānaḥ||4||
pratyaṅgahīnānvikalendriyāṃśca
jīrṇāturādīn kṛpaṇāṃśca dikṣu|
tataḥ samutsārya pareṇa sāmnā
śobhāṃ parāṃ rājapathasya cakuḥ||5||
tataḥ kṛte śrīmati rājamārge
śrīmānvinītānucaraḥ kumāraḥ|
prāsādapṛṣṭhādavatīrya kāle
kṛtābhyanujño nṛpamabhyagacchat||6||
atho narendraḥ sutamāgatāśruḥ
śirasyupāghrāya ciraṃ nirīkṣya|
gaccheti cājñāpayati sma vācā
snehānna cainaṃ manasā mumoca||7||
tataḥ sa jāmbūnadabhāṇḍabhṛdbhi-
ryuktaṃ caturbhirnibhṛtaisturaṅgaiḥ|
aklībavidvacchuciraśmidhāraṃ
hiraṇmayaṃ syandanamāruroha||8||
tataḥ prakīrṇojjvalapuṣpajālaṃ
viṣaktamālyaṃ pracalatpatākam|
mārgaṃ prapede sadṛśānuyātra-
ścandraḥ sanakṣatra ivāntarīkṣam||9||
kautūhalātsphītataraiśca netrai-
rnīlotpalārdhairiva kīryamāṇam|
śanaiḥ śanai rājapathaṃ jagāhe
pauraiḥ samantādabhivīkṣyamāṇaḥ||10||
taṃ tuṣṭuvuḥ saumyaguṇena keci-
dvavandire dīptatayā tathānye|
saumukhyatastu śriyamasya keci-
dvaipulyamāśaṃsiṣurāyuṣaśca||11||
niḥsṛtya kubjāśca mahākulebhyo
vyūhāśca kairātakavāmanānām|
nāryaḥ kṛśebhyaśca niveśanebhyo
devānuyānadhvajavatpraṇemuḥ||12||
tataḥ kumāraḥ khalu gacchatīti
śrutvā striyaḥ preṣyajanātpravṛttim|
didṛkṣayā harmyatalāni jagmu-
rjanena mānyena kṛtābhyanujñāḥ||13||
tāḥ srastakāñcīguṇavighnitāśca
suptaprabuddhākulalocanāśca|
vṛttāntavinyastavibhūṣaṇāśca
kautūhalenānibhṛtāḥ parīyuḥ||14||
prāsādasopānatalapraṇādaiḥ
kāñcīravairnūpuranisvanaiśca|
vitrāsayantyo gṛhapakṣisaṅghā-
nanyonyavegāṃśca samākṣipantyaḥ||15||
kāsāṃcidāsāṃ tu varāṅganānāṃ
jātatvarāṇāmapi sotsukānām|
gatiṃ gurutvājjagṛhurviśālāḥ
śroṇīrathāḥ pīnapayodharāśca||16||
śīghraṃ samarthāpi tu gantumanyā
gatiṃ nijagrāha yayau na tūrṇam|
hriyāpragalbhā vinigūhamānā
rahaḥprayuktāni vibhūṣaṇāni||17||
parasparotpīḍanapiṇḍitānāṃ
saṃmardasaṃkṣobhikuṇḍalānām|
tāsāṃ tadā sasvanabhūṣaṇānāṃ
vātayaneṣvapraśamo babhūva||18||
vātāyanebhyastu viniḥsṛtāni
parasparāyāsitakuṇḍalāni|
strīṇāṃ virejurmukhapaṅkajāni
saktāni harmyeṣviva paṅkajāni||19||
tato vimānairyuvatīkarālaiḥ
kautūhalodghāṭitavātayānaiḥ|
śrīmatsamantānnagaraṃ babhāse
viyadvimānairiva sāpsarobhiḥ||20||
vātāyanānāmaviśālabhāvā-
danyonyagaṇḍārpitakuṇḍalānām|
mukhāni rejuḥ pramodottamānāṃ
baddhāḥ kalāpā iva paṅkajānām||21||
taṃ tāḥ kumāraṃ pathi vīkṣamāṇāḥ
striyo babhurgāmiva gantukāmāḥ|
ūrdhvonmukhāścainamudīkṣamāṇā
narā babhurdyāmiva gantukāmāḥ||22||
dṛṣṭvā ca taṃ rājasutaṃ striyastā
jājvalyamānaṃ vapuṣā śriyā ca|
dhanyāsya bhāryeti śanairavoca-
ñśuddhairmanobhiḥ khalu nānyabhāvāt||23||
ayaṃ kila vyāyatapīnabāhū
rūpeṇa sākṣādiva puṣpaketuḥ|
tyaktvā śriyaṃ dharmamupaiṣyatīti
tasmin hi tā gauravameva cakruḥ||24||
kīrṇa tathā rājapathaṃ kumāraḥ
paurairvinītaiḥ śucidhīraveṣaiḥ|
tatpūrvamālokya jaharṣa kiṃci-
nmene punarbhāvamivātmanaśca||25||
puraṃ tu tatsvargamiva prahṛṣṭaṃ
śuddhādhivāsāḥ samavekṣya devāḥ|
jīrṇaṃ naraṃ nirmamire prayātuṃ
saṃcodanārthaṃ kṣitipātmajasya||26||
tataḥ kumāro jarayābhibhūtaṃ
dṛṣṭvā narebhyaḥ pṛthagākṛtiṃ tam|
uvāca saṃgrāhakamāgatāstha-
statraiva niṣkampaniviṣṭadṛṣṭiḥ||27||
ka eṣa bhoḥ sūta naro'bhyupetaḥ
keśaiḥ sitairyaṣṭiviṣaktahaṣṭaḥ|
bhrūsaṃvṛtākṣaḥ śithilānatāṅgaḥ
kiṃ vikriyaiṣā prakṛtiryadṛcchā||28||
ityevamuktaḥ sa rathapraṇetā
nivedayāmāsa nṛpātmajāya|
saṃrakṣyamapyarthamadoṣadarśī
taireva devaiḥ kṛtabuddhimohaḥ||29||
rūpasya hantrī vyasanaṃ balasya
śokasya yonirnidhana ratīnām|
nāśaḥ smṛtīnāṃ ripurindriyāṇā-
meṣā jarā nāma yayaiṣa bhagnaḥ||30||
pītaṃ hyanenāpi payaḥ śiśutve
kālena bhūyaḥ parisṛptamurvyām|
krameṇa bhūtvā ca yuvā vapuṣmān
krameṇa tenaiva jarāmupetaḥ||31||
ityevamukte calitaḥ sa kiṃci-
drājātmajaḥ sūtamidaṃ babhāṣe|
kimeṣa doṣo bhavitā mamāpī-
tyasmai tataḥ sārathirabhyuvāca||32||
āyuṣmato'pyeṣa vayaḥprakarṣo
niḥsaṃśayaṃ kālavaśena bhāvī|
evaṃ jarāṃ rūpavināśayitrīṃ
jānāti caivecchati caiva lokaḥ||33||
tataḥ sa pūrvāśayaśuddhabuddhi-
rvistīrṇakalpācitapuṇyakarmā|
śrutvā jarāṃ savivije mahātmā
mahāśanerghoṣamivāntike gauḥ||34||
niḥśvasya dīrghaṃ svaśiraḥ prakampya
tasmiṃśca jīrṇe viniveśya cakṣuḥ|
tāṃ caiva dṛṣṭvā janatāṃ saharṣāṃ
vākyaṃ sa saṃvigna idaṃ jagāda||35||
evaṃ jarā hanti ca nirviśeṣaṃ
smṛtiṃ ca rūpaṃ ca parākramaṃ ca|
na caiva saṃvegamupaiti lokaḥ
pratyakṣato'pīdṛśamīkṣamāṇaḥ||36||
evaṃ gate sūta nivartayāśvān
śīghraṃ gṛhāṇyeva bhavānprayātu|
udyānabhūmau hi kuto ratirme
jarābhaye cetasi vartamāne||37||
athājñayā bhartusutasya tasya
nivartayāmāsa rathaṃ niyantā|
tataḥ kumāro bhavanaṃ tadeva
cintāvaśaḥ śūnyamiva prapede||38||
yadā tu tatraiva na śarma lebhe
jarā jareti praparīkṣamāṇaḥ|
tato narendrānumataḥ sa bhūyaḥ
krameṇa tenaiva bahirjagāma||39||
athāparaṃ vyādhiparītadehaṃ
ta eva devāḥ sasṛjurmanuṣyam|
dṛṣṭvā ca taṃ sārathimābabhāṣe
śauddhodanistadgatadṛṣṭireva||40||
sthūlodaraḥ śvāsacalaccharīraḥ
srastāṃsabāhuḥ kṛśapāṇḍugātraḥ|
ambeti vācaṃ karuṇaṃ bruvāṇaḥ
paraṃ samāśritya naraḥ ka eṣaḥ||41||
tato'bravītsārathirasya saumya
dhātuprakopaprabhavaḥ pravṛddhaḥ|
rogābhidhānaḥ sumahānanarthaḥ
śakto'pi yenaiṣa kṛto'svatantraḥ||42||
ityūcivān rājasutaḥ sa bhūya-
staṃ sānukampo naramīkṣamāṇaḥ|
asyaiva jāto pṛthageṣa doṣaḥ
sāmānyato rogabhayaṃ prajānām||43||
tato babhāṣe sa rathapraṇetā
kumāra sādhāraṇa eṣa doṣaḥ|
evaṃ hi rogaiḥ paripīḍyamāno
rujāturo harṣamupaiti lokaḥ||44||
iti śrutārthaḥ sa viṣaṇṇacetāḥ
prāvepatāmbūrmigataḥ śaśīva|
idaṃ ca vākyaṃ karuṇāyamānaḥ
provāca kiṃcinmṛdunā svareṇa||45||
idaṃ ca rogavyasanaṃ prajānāṃ
paśyaṃśca viśrambhamupaiti lokaḥ|
vistīrṇamajñānamaho narāṇāṃ
hasanti ye rogabhayairamuktāḥ||46||
nivartyatāṃ sūta bahiḥprayāṇā-
nnarendrasadmaiva rathaḥ prayātu|
śrutvā ca me rogabhayaṃ ratibhyaḥ
pratyāhataṃ saṃkucatīva cetaḥ||47||
tato nivṛttaḥ sa nivṛttaharṣaḥ
pradhyānayuktaḥ praviveśa veśma|
taṃ dvistathā prekṣya ca saṃnivṛttaṃ
paryeṣaṇaṃ bhūmipatiścakāra||48||
śrutvā nimittaṃ tu nivartanasya
saṃtyaktamātmānamanena mene|
mārgasya śaucādhikṛtāya caiva
cukrośa ruṣṭo'pi ca nogradaṇḍaḥ||49||
bhūyaśca tasmai vidadhe sutāya
viśeṣayuktaṃ viṣayapracāram|
calendriyatvādapi nāma sakto
nāsmānvijahyāditi nāthamānaḥ||50||
yadā ca śabdādibhirindriyārthai-
rantaḥpure naiva suto'sya reme|
tato bahirvyādiśati sma yātrāṃ
rasāntaraṃ syāditi manyamānaḥ||51||
snehācca bhāvaṃ tanayasya buddhvā
sa rāgadoṣānavicintya kāṃścit|
yogyāḥ samājñāpayati sma tatra
kalāsvabhijñā iti vāramukhyāḥ||52||
tato viśeṣeṇa narendramārge
svalaṃkṛte caiva parīkṣite ca|
vyatyasya sūtaṃ ca rathaṃ ca rājā
prasthāpayāmāsa bahiḥ kumāram||53||
tatastathā gacchati rājaputre
taireva devairvihito gatāsuḥ|
taṃ caiva mārge mṛtamuhyamānaṃ
sūtaḥ kumāraśca dadarśa nānyaḥ||54||
athabravīdrājasutaḥ sa sūtaṃ
naraiścaturbhihriyate ka eṣaḥ|
dīnairmanuṣyairanugamyamāno
yo bhūṣitaścāpyavarudyate ca||55||
tataḥ sa śudhdātmabhireva devaiḥ
śuddhādhivāsairabhibhūtacetāḥ|
avācyamapyathīmimaṃ niyantā
pravyājahārārthavadīśvarāya||56||
buddhīndriyaprāṇaguṇairviyuktaḥ
supto visaṃjñastṛṇakāṣṭhabhūtaḥ|
saṃvardhya saṃrakṣya ca yatnavadbhiḥ
priyapriyaistyajyata eṣa ko'pi||57||
iti praṇetuḥ sa niśamya vākyaṃ
saṃcukṣubhe kiṃciduvāca cainam|
kiṃ kevalo'syaiva janasya dharmaḥ
sarvaprajānāmayamīdṛśo'ntaḥ||58||
tataḥ praṇetā vadati sma tasmai
sarvaprajānāmidamantakarma|
hīnasya madhyasya mahātmano vā
sarvasya loke niyato vināśaḥ||59||
tataḥ sa dhīro'pi narendrasūnuḥ
śrutvaiva mṛtyuṃ viṣasāda sadyaḥ|
aṃsena saṃśliṣya ca kūbarāgraṃ
provāca nihrādavatā svareṇa||60||
iyaṃ ca niṣṭhā niyatā prajānāṃ
pramādyati tyaktabhayaśca lokaḥ|
manāṃsi śaṅke kaṭhināni nṝṇāṃ
svasthāstathā hyadhvani vartamānāḥ||61||
tasmādrathaḥ sūta nivartyatā no
vihārabhūmerna hi deśakālaḥ|
jānanvināśaṃ kathamartikāle
sacetanaḥ syādiha hi pramattaḥ||62||
iti bruvāṇe'pi narādhipātmaje
nivartayāmāsa sa naiva taṃ ratham|
viśeṣayuktaṃ tu narendraśāsanā-
tsa padmaṣaṇḍaṃ vanameva niryayau||63||
tataḥ śivaṃ kusumitabālapādapaṃ
paribhramatpramuditamattakokilam|
vimānavatsa kamalacārudīrghikaṃ
dadarśa tadvanamiva nandanaṃ vanam||64||
varāṅganāgaṇakalilaṃ nṛpātmaja-
stato balādvanamatinīyate sma tat|
varāpsarovṛtamalakādhipālayaṃ
navavrato muniriva vighnakātaraḥ||65||
iti buddhacarite mahākāvye
saṃvegotpattirnāma tṛtīyaḥ sargaḥ||3||